فرضیه نزول دوباره بعضی از آیات و سوره ها - که در میان برخی از کتاب های تفسیری و علوم قرآنی آمده - هنگامی مطرح شده است که در خصوص آیه ای دو یا چند سبب نزولی که هم زمان نیستند، ذکر شود. در این حال، برخی محققان، به دلیل ناتوانی از ترجیح یکی از روایات و یا پرهیز از هرگونه نقد و ارزیابی آرای گذشتگان، قایل به تکرار نزول شده اند و صحت روایات را پذیرفته اند، بدون آن که به نقادی متن آنها از جهت زمان نزول، سیاق آیات و فضای حاکم بر نزول آیات بپردازند. مهم ترین دلیل اعتقاد به تکرار نزول، نبود تحلیل درست از مضامین روایات سبب نزول است. این فرض از هیچ یک از صحابه شنیده نشده و در آثار متقدمان، همچون طبری، مطرح نشده است. تلاوت مجدد آیه در حادثه ای مشابه، نزول دوباره آن آیه نیست. مطابق این فرض، پیامبراکرم (ص) متن آیاتی را که قبلا بر او ابلاغ شده بود، فراموش می کرد، یا قدرت تطبیق وقایع با آیات مناسب نداشت.این مقاله به بررسی این فرضیه پرداخته و از درستی یا نادرستی آن سخن خواهد گفت.

«اسباب نزول» از علوم قرآنی است که در بیشتر کتاب های مربوط به قرآن، از آن سخن گفته اند. نویسنده در این مقاله، ابتدا معنای اصطلاح «اسباب نزول» را بر اساس لغت، قرآن و حدیث، بیان می کند و سپس به نزول دفعی و اجمالی قرآن میپردازد و بحث اسباب نزول را از طریق دانشمندان علوم قرآنی، پی می گیرد. نویسنده، پس از بحث انواع اسباب نزول و منابع آن، به تفصیل، به اقسام اسباب نزول خاص می پردازد. وی پس از آن، فواید و نتایج دانستن اسباب نزول را بر می شمارد. راه های دستیابی به اسباب نزول و محدودیت های آن، شیوه تشخیص سبب نزول راستین و میدان تاثیر اسباب نزول خاص، پایانبخش این گفتار است.

علم اسباب نزول یعنی شناخت موقعیت زمانی، مکانی، فردی، اجتماعی، اعتقادی و دیگر زمینه هایی که نزول آیه یا بخشی از یک سوره را سبب شده است.بیشتر قرآن پژوهان و مفسران معتقدند تنها راه دستیابی به این علم، نقل و روایت است. بسیاری از دانشمندان اهل سنت گفتار صحابه درباره سبب نزول را در حکم حدیث مسند دانسته و دلایلی ذکر کرده اند.در این نوشتار، ضمن بازگویی و بررسی آرای دانشمندان علوم اسلامی درباره صحابه و روایات اسباب نزول تلاش کرده ایم به شکلی تحلیلی، مجموعه روایات صحابه را از اسباب نزول بررسی نماییم. مرویات صحابه درباره سبب نزول، به منزله شهادت از دانسته هایی است که به دلیل حضور در حال و هوای زمان نزول به دست آورده اند، از باب گزارش و اخبار از رویدادها و وقایع هم زمان با نزول آیات، یا تطبیق بعضی حوادث با آیات حجیت دارند و بحث درباره حجیت یا عدم حجیت خبر واحد درباره این گونه اخبار از جمله مستند به سیره عقلاست.

اسباب نزول در «نظریه تفسیری» طباطبایی موقعیت خاص و متفاوتی دارد به گونه ای که این نظریه را هم از تلقی پیشینیان و معاصران متمایز می دارد. ازاین رو، دیدگاه وی در باب چیستیِ سبب نزول، معنای سببیت، نسبت اسباب نزول با متن قرآنی و نقش اسباب نزول ـ ثبوتی و اثباتی ـ در مقام «تکون» و «تفسیر» متن قرآنی درخور تحلیل و نقد است و سر این دیدگاه در انگاره های وی از متن قرآنی نهفته است. دغدغه وافر طباطبایی آن است که متن قرآنی را از بستگی به عناصر و مولفه های بیرونی برهاند. لطفا برای مشاهده چکیده عربی به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

در لابه لای کتب علوم قرآنی و تفسیر، پدیده ای به نام تکرار و تعدّد نزول با عباراتی نظیر «ما تکرّر نزوله»، «نزلت مرّتین»، «نزلت مرّة بعد أخری» خودنمایی می کند که از هیچ پشتوانه ی روایی برخوردار نیست. در آثار متقدّمان نیز اثری از آن یافت نمی شود. نخستین بار مقاتل بن سلیمان در حاشیه ی تفسیرش در ذیل سوره ی حمد و آیه ی 87 سوره ی حجر با لفظ «قیل» از آن یاد نموده است. سپس بغوی، ابن کثیر، سیوطی، زرقانی و بسیاری از علمای معاصر اهل سنت در آثارشان در ذیل آیات 113 توبه، 126 نحل، 85 اسراء و. . . به جهت جمع بین روایت های سبب نزول متناقض، آن را پرورانیده و فایده هایی به نقل از زرکشی برای آن بیان کرده اند. نخستین بار زرکشی در قرن هشتم هجری با اجتهاد خویش فوایدی برای تکرار و تعدّد نزول بیان کرد. تعظیم و تشریف آیه و سوره ی مورد ادعا و یادآوری به پیامبر در اثر نسیان آن آیه و یا سوره، مهم ترین فواید تکرار و تعدد نزول بیان شده است، طبرسی و علامه طباطبایی نیز بدون پذیرش قطعی آن، با ذکر لفظ «قیل» و بدون هیچ شرحی، جهت تفسیر عبارت «سبعًا من المثانی» و تطبیق سوره ی حمد با آن از این پدیده یاد کرده اند. مبانی پیدایش این پدیده که عدم اعتقاد به عصمت پیامبر، پذیرش عدالت صحابه، جمع و سازش بین اسباب نزول های متناقض و توجیه قرائت های سبعه می باشد، با مبانی تفسیری و اعتقادی شیعه در تضاد است. در این نوشتار ضمن بیان پدیده ی تکرار و تعدد نزول و نظر موافقان و مخالفان، به نقد فواید تکرار نزول و استخراج مبانی یادشده از لابه لای آیات و سوره های مدعای تکرار نزول پرداخته شده است.

دانش اسباب نزول از کهن ترین مباحث علوم قرآنی و مرتبط با فهم قرآن است. در دوره ی معاصر علی رغم تداوم آرای گذشتگان نزد قرآن شناسان کلاسیک، در قریب به تمام مباحث این علم تغییر و تحوّلاتی مشاهده می شود. مطالعه ی حاضر با روش توصیفی تحلیلی به بررسی رویکردهای قرآن شناسان و تحوّل دیدگاه های آنها در این حوزه می پردازد. بررسی انجام شده نشان می دهد که تداوم دیدگاه گذشتگان در دوره ی معاصر نتیجه ی عواملی همچون گرایش به تفسیر بر پایه ی روایات و احیاناً گرایش به تقلید از شیوه ی تفسیری گذشتگان است. تغییر و تحوّلات مذکور نیز عمدتاً برخاسته از تحوّل دیدگاه ها در باب ماهیت متن قرآنی، میزان تعامل متن قرآنی با واقعیت، رویکرد نقادانه نسبت به روایات، اعتقاد به ضرورت بازنگری دقیق دیدگاه های گذشتگان و بررسی همه جانبه میراث دینی است. به نظر می رسد که دوران معاصر، عصر توسعه ی بحثها درباره ی سبب نزول بوده، و شکل گیری دیدگاههای متعدد را در پی داشته است؛ خواه دیدگاههایی مانند بی نیازی تفسیر از اسباب نزول، و عدم ضرورت وقوع سبب و نزول آیه در تعریف سبب نزول که از دید غالب مفسرانْ معتبر به شمار نیامده اند و در این مطالعه به تفصیل نقدهایشان هم ذکر خواهد شد، و خواه دیدگاه های متعدد دیگری که مقبول مفسران مسلمان افتاده اند.

ارزیابی روایات سبب نزول نیازمند روش هایی متناسب با ویژگی های این دسته از روایات است. حدیث پژوهان از تاریخ معتبر به عنوان یکی از معیارهای نقد اسباب نزول یاد کرده اند با این حال بهره گیری از معیار تاریخ هیچ گاه روشمند نبوده و اصول و ضوابط آن بیان نگردیده و برای این مساله، قواعدی وضع نشده است. لذا در این نوشتار با روش تحلیلی توصیفی تلاش شده است با ارایه روش نقد تاریخی و به کارگیری معیارهای نقد تاریخی به نقد اسباب نزول پرداخته تا بهره گیری از معیار تاریخ در اینگونه موارد شکل علمی تری به خود گرفته و روشمندانه از معیار نامبرده استفاده شود. با تتبع بر منابع تاریخی و حدیثی می توان از شناخت هویت فردی و اجتماعی راوی، فاصله زمانی و مکانی راوی با روایت، وضعیت تاریخی مخاطبان، تاثیر شرایط اجتماعی، بررسی منابع روایت، توجه به زمان شکل گیری معانی برای واژگان، بازسازی فضای متن، فهم علایق، انتظارات و پیش فهم های راوی، فهم هدف و مقصود و انگیزه راوی از نقل روایت و معنای واقعی و حقیقی متن روایت و ارزیابی آن در میزان عقل به عنوان معیارهای نقد تاریخی اسباب نزول یاد نمود.

اسباب نزول به معنی شناخت موقعیت زمانی، مکانی، فردی، اجتماعی و دیگر زمینه هایی است که نزول آیه یا بخشی از آیات یا سوره ای را سبب شده است که شامل روایات گرد آمده درباره شان نزول آیات نیز می شود. اعتقاد به تاثیر اسباب نزول در تفسیر آیات به معنای مسدود ساختن راه اندیشه و تفکر در زمینه آن آیات و روی آوری و سطحی نگری و محدود اندیشی نسبت به پیام آن نیست؛ بلکه در کنار بهره بردن از تمامی ابزارهای علمی و عقلی موجود در زمینه تفسیر، باید به اسباب نزول به عنوان ابزاری کار آمد و موثر نگریست. پیام آیات الهی فراتر از بسترهای محدود و تعلقات فردی و زمانی است. سببب نزول در فهم قرائن حالیه و تطبیق عناوین بر مصادیق و شناخت فضای نزول آیات برای دلالت در توسعه و تضییق مفاهیم و گشودن افق های جدید در یافتن دلالات قرآنی تاثیر دارد.دلالت الفاظ و آیات الهی از مرتبه حوادث جزیی و خاص فراتر می رود و مفسر را گاه از طریق الغای قطعی خصوصیات زمان و مکان یا از طریق تناسب حکم و موضوع و تحلیل زبانی و... به روح آیه می رساند که پیراسته از زمان و مکان است.